جاذبه های ثبت شده در یونسکو

میراث جهانی یونسکو گنجینه ای ارزشمند از دستاوردهای بشری و پدیده های طبیعی است که به دلیل اهمیت تاریخی فرهنگی یا طبیعی شان برای تمام مردم جهان حائز اهمیت هستند. این آثار نه تنها یادآور گذشته باشکوه ما هستند بلکه پلی به سوی آینده ای روشن تر و الهام بخش برای نسل های آینده به شمار می روند. اما چه چیزی باعث می شود یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گیرد؟ چه معیارهایی برای ثبت یک اثر وجود دارد و چرا این ثبت اهمیت دارد؟

ایران با تمدنی کهن و تاریخی غنی دارای آثار بی شماری است که شایسته ثبت در این فهرست هستند. از نیایشگاه های باستانی گرفته تا شهرهای تاریخی و مناظر طبیعی خیره کننده ایران همواره مهد تمدن و فرهنگ بوده است. اما از بین این همه گنجینه ارزشمند کدام یک در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفته اند؟ چه آثار فرهنگی و طبیعی از ایران در این فهرست به ثبت رسیده اند و هرکدام چه ویژگی هایی دارند؟

در این میان سوالات بسیاری در ذهن نقش می بندد. میراث جهانی یونسکو دقیقاً چیست و چه هدفی را دنبال می کند؟ معیارهای ثبت یک اثر در این فهرست کدامند و چه مراحلی باید طی شود؟ ایران با چه تعداد اثر ثبت شده در یونسکو در رتبه بندی جهانی قرار دارد؟ اولین و آخرین اثر ایرانی ثبت شده در این فهرست کدامند و هرکدام چه داستانی برای گفتن دارند؟ برای یافتن پاسخ این سوالات و آشنایی بیشتر با میراث جهانی یونسکو و آثار ثبت شده ایران در این فهرست با ما همراه باشید.

درباره میراث جهانی یونسکو

سازمان آموزشی علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در راستای حفظ و حراست از میراث فرهنگی و طبیعی ارزشمند برای بشریت فهرستی تحت عنوان «میراث جهانی یونسکو» تهیه کرده است. این فهرست شامل مکان هایی با اهمیت ویژه فرهنگی تاریخی علمی یا طبیعی است که ارزش جهانی برجسته ای دارند و نیازمند حفاظت و نگهداری هستند. هدف اصلی از ایجاد این فهرست آگاه سازی جهانیان از اهمیت این آثار و تشویق به حفاظت از آن ها برای نسل های آینده است. ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به معنای به رسمیت شناختن ارزش بی نظیر آن در سطح بین المللی است و می تواند منجر به افزایش آگاهی عمومی جذب گردشگران و دریافت حمایت های مالی و فنی برای حفاظت از آن اثر شود.

معیارهای ثبت جهانی یونسکو

برای اینکه یک اثر بتواند در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود باید دارای ارزش جهانی برجسته باشد و حداقل یکی از ده معیار تعیین شده توسط یونسکو را برآورده کند. این معیارها به دو دسته کلی تقسیم می شوند: معیارهای طبیعی و معیارهای فرهنگی. هر کدام از این معیارها جنبه های مختلفی از ارزش یک اثر را مورد ارزیابی قرار می دهند و به کمیته میراث جهانی یونسکو کمک می کنند تا تصمیم بگیرد که آیا یک اثر شایسته ثبت در این فهرست است یا خیر.

معیارهای طبیعی

آثاری که به عنوان میراث طبیعی در فهرست یونسکو ثبت می شوند باید دارای ویژگی های منحصربه فرد و ارزشمندی از نظر پدیده های طبیعی زمین شناسی یا زیست محیطی باشند. این معیارها عبارتند از:

• نشان دهنده نمونه های برجسته از مراحل مهم تاریخ زمین از جمله ثبت سوابق زندگی فرآیندهای مهم زمین شناسی در حال انجام در توسعه اشکال زمین یا ویژگی های مهم ژئومورفیک یا فیزیوگرافی.
• نشان دهنده فرآیندهای اکولوژیکی و بیولوژیکی مهم در تکامل و توسعه اکوسیستم های زمینی آب شیرین ساحلی و دریایی و جوامع گیاهی و جانوری.
• شامل پدیده های طبیعی فوق العاده یا مناطق دارای زیبایی طبیعی و اهمیت زیبایی شناختی استثنایی.
• شامل زیستگاه های طبیعی مهم و قابل توجه برای حفظ تنوع زیستی از جمله زیستگاه های حاوی گونه های در معرض خطر انقراض که دارای ارزش جهانی برجسته ای از دیدگاه علم یا حفاظت هستند.

معیارهای فرهنگی

آثاری که به عنوان میراث فرهنگی در فهرست یونسکو ثبت می شوند باید دارای ارزش های تاریخی هنری معماری یا فرهنگی منحصربه فردی باشند که نشان دهنده تمدن ها سنت ها یا دستاوردهای بشری باشند. این معیارها عبارتند از:

• نشان دهنده شاهکاری از نبوغ خلاقانه بشری باشد.
• نشان دهنده تبادل مهم ارزش های بشری در یک دوره زمانی یا در یک منطقه فرهنگی از جهان در توسعه معماری یا فناوری هنرهای یادبود شهرسازی یا طراحی منظر باشد.
• حاوی گواهی منحصربه فرد یا حداقل استثنایی از یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از بین رفته باشد.
• نمونه ای برجسته از یک نوع ساختمان مجموعه معماری یا فناوری یا منظره ای باشد که مراحل مهمی در تاریخ بشر را نشان می دهد.
• نمونه ای برجسته از سکونتگاه سنتی انسانی استفاده از زمین یا استفاده از دریا باشد که نشان دهنده یک فرهنگ (یا فرهنگ ها) یا تعامل انسان با محیط زیست باشد به ویژه هنگامی که تحت تأثیر تغییرات برگشت ناپذیر قرار گرفته است.
• به طور مستقیم یا ملموس با رویدادها یا سنت های زنده با ایده ها یا باورها با آثار هنری و ادبی با اهمیت جهانی برجسته مرتبط باشد. (کمیته معتقد است که این معیار ترجیحاً باید همراه با سایر معیارها استفاده شود).

آثار فرهنگی ثبت شده ایران در یونسکو

ایران با داشتن تمدنی چند هزار ساله دارای آثار فرهنگی بی نظیری است که هر کدام داستانی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین را روایت می کنند. تاکنون 26 اثر فرهنگی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است که نشان دهنده غنای فرهنگی و تاریخی این سرزمین است.

چغازنبیل

چغازنبیل نخستین اثر ایرانی بود که در سال 1979 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این نیایشگاه باستانی که در نزدیکی شهر شوش در استان خوزستان واقع شده توسط ایلامیان در حدود 1250 سال پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل نمونه ای برجسته از معماری و هنر ایلامی است و نشان دهنده اعتقادات مذهبی و قدرت سیاسی این تمدن باستانی است. این نیایشگاه از خشت و آجر ساخته شده و دارای یک زیگورات (معبد پلکانی) بزرگ است که در گذشته ارتفاع آن به حدود 52 متر می رسیده است. چغازنبیل امروزه یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری استان خوزستان است و سالانه گردشگران بسیاری از سراسر جهان از آن بازدید می کنند.

تخت جمشید

تخت جمشید یکی دیگر از آثار باستانی ایران است که در سال 1979 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این شهر باستانی که در نزدیکی شهر مرودشت در استان فارس واقع شده در دوران هخامنشیان به عنوان پایتخت تشریفاتی این امپراتوری ساخته شده است. تخت جمشید مجموعه ای از کاخ ها دروازه ها پلکان ها و ستون های باشکوه است که نشان دهنده قدرت عظمت و هنر معماری هخامنشیان است. این شهر باستانی در طول تاریخ بارها مورد حمله و تخریب قرار گرفته است اما همچنان یکی از مهم ترین و باشکوه ترین آثار باستانی ایران به شمار می رود. تخت جمشید امروزه یکی از پربازدیدترین جاذبه های گردشگری ایران است و سالانه گردشگران بسیاری از سراسر جهان از آن بازدید می کنند.

میدان نقش جهان

میدان نقش جهان یکی از زیباترین و بزرگ ترین میدان های تاریخی جهان است که در قلب شهر اصفهان واقع شده است. این میدان در دوران صفویه به عنوان مرکز سیاسی اقتصادی و فرهنگی این شهر ساخته شده است. میدان نقش جهان توسط بناهای تاریخی باشکوهی همچون مسجد امام مسجد شیخ لطف الله کاخ عالی قاپو و سردر قیصریه احاطه شده است. این میدان امروزه یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری ایران است و سالانه گردشگران بسیاری از سراسر جهان از آن بازدید می کنند. میدان نقش جهان در سال 1979 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

تخت سلیمان

تخت سلیمان مجموعه ای باستانی است که در نزدیکی شهر تکاب در استان آذربایجان غربی واقع شده است. این مجموعه شامل بقایای آتشکده ای از دوران ساسانیان معبدی از دوران اشکانیان و بناهایی از دوران ایلخانان است. تخت سلیمان در طول تاریخ به عنوان یک مرکز مذهبی و سیاسی مهم شناخته می شده است. این مجموعه در سال 2003 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

ارگ بم

ارگ بم بزرگ ترین سازه خشتی جهان بود که در شهر بم در استان کرمان واقع شده بود. این ارگ در طول تاریخ به عنوان یک قلعه نظامی و مرکز حکومتی مورد استفاده قرار می گرفته است. ارگ بم در سال 2003 در اثر زلزله ای ویران شد اما همچنان یکی از مهم ترین آثار تاریخی ایران به شمار می رود. این ارگ در سال 2004 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

پاسارگاد

پاسارگاد نخستین پایتخت امپراتوری هخامنشیان بود که در استان فارس واقع شده است. این شهر توسط کوروش کبیر ساخته شده و شامل آرامگاه کوروش کاخ ها باغ ها و بناهای دیگر است. پاسارگاد نمونه ای برجسته از معماری و هنر هخامنشی است و نشان دهنده فرهنگ و تمدن این امپراتوری باستانی است. این شهر در سال 2004 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه بنایی تاریخی است که در شهر سلطانیه در استان زنجان واقع شده است. این گنبد مقبره الجایتو هشتمین پادشاه ایلخانان است. گنبد سلطانیه یکی از بزرگ ترین گنبدهای آجری جهان است و نمونه ای برجسته از معماری ایرانی-اسلامی است. این گنبد در سال 2005 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

بیستون

بیستون محوطه ای باستانی است که در نزدیکی شهر کرمانشاه واقع شده است. این محوطه شامل سنگ نبشته بیستون تندیس هرکول فرهادتراش و بناهای دیگر است. سنگ نبشته بیستون یکی از مهم ترین اسناد تاریخی ایران است که به دستور داریوش کبیر نوشته شده است. این سنگ نبشته به سه زبان فارسی باستان ایلامی و اکدی نوشته شده و شرحی از پیروزی های داریوش کبیر را ارائه می دهد. بیستون در سال 2006 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

سازه های آبی شوشتر

سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از پل ها سدها کانال ها و آسیاب های آبی است که در شهر شوشتر در استان خوزستان واقع شده اند. این سازه ها در دوران ساسانیان برای استفاده از نیروی آب برای آبیاری و تولید انرژی ساخته شده اند. سازه های آبی شوشتر نمونه ای برجسته از مهندسی ایرانی در دوران باستان است و نشان دهنده دانش و تخصص ایرانیان در زمینه مدیریت منابع آب است. این سازه ها در سال 2009 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند.

بازار بزرگ تبریز

بازار بزرگ تبریز یکی از بزرگ ترین و قدیمی ترین بازارهای سرپوشیده جهان است که در شهر تبریز واقع شده است. این بازار در طول تاریخ به عنوان یک مرکز تجاری مهم در منطقه شناخته می شده است. بازار بزرگ تبریز شامل ده ها راسته سرا تیمچه و کاروانسرا است که در آن ها انواع کالاها به فروش می رسد. این بازار در سال 2010 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مجموعه باغ های ایرانی

مجموعه باغ های ایرانی شامل 9 باغ تاریخی است که در مناطق مختلف ایران واقع شده اند. این باغ ها نمونه ای برجسته از هنر باغ سازی ایرانی هستند و نشان دهنده ارتباط نزدیک ایرانیان با طبیعت و آب هستند. باغ های ایرانی در سال 2011 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند. این باغ ها عبارتند از: باغ ارم (شیراز) باغ فین (کاشان) باغ شازده (کرمان) باغ دولت آباد (یزد) باغ عباس آباد (بهشهر) باغ پهلوان پور (مهریز) باغ اکبریه (بیرجند) باغ پاسارگاد (پاسارگاد) و باغ چهلستون (اصفهان).

آثار طبیعی ثبت شده ایران در یونسکو

ایران علاوه بر آثار فرهنگی غنی دارای مناظر طبیعی بی نظیری است که هر کدام دارای ویژگی های منحصربه فردی هستند. تاکنون 2 اثر طبیعی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است که نشان دهنده اهمیت و ارزش این مناظر طبیعی است.

کویر لوت

کویر لوت یکی از گرم ترین و خشک ترین مناطق جهان است که در جنوب شرقی ایران واقع شده است. این کویر دارای مناظر طبیعی بی نظیری همچون کلوت ها تپه های ماسه ای و نبکاست که در اثر فرسایش باد و آب به وجود آمده اند. کویر لوت در سال 2016 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی یکی از قدیمی ترین جنگل های جهان است که در شمال ایران و در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر واقع شده است. این جنگل ها دارای تنوع زیستی بسیار بالایی هستند و زیستگاه گونه های گیاهی و جانوری منحصر به فردی هستند. جنگل های هیرکانی در سال 2019 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

دیگر آثار ثبت شده ایران در یونسکو

علاوه بر آثار فرهنگی و طبیعی ذکر شده آثار دیگری نیز از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند که هر کدام دارای ویژگی ها و ارزش های خاص خود هستند.

مجموعه کلیساهای ارامنه

مجموعه کلیساهای ارامنه ایران شامل سه کلیسا به نام های قره کلیسا سنت استپانوس و زور زور است که در استان های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی واقع شده اند. این کلیساها نمونه ای برجسته از معماری ارمنی هستند و نشان دهنده حضور و فرهنگ ارامنه در ایران هستند. مجموعه کلیساهای ارامنه در سال 2008 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

برج گنبد قابوس

برج گنبد قابوس بنایی تاریخی است که در شهر گنبد کاووس در استان گلستان واقع شده است. این برج بلندترین برج آجری جهان است و مقبره قابوس بن وشمگیر پادشاه زیاریان است. برج گنبد قابوس نمونه ای برجسته از معماری ایرانی در دوران اسلامی است. این برج در سال 2012 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

کاخ گلستان

کاخ گلستان مجموعه ای از بناهای تاریخی است که در شهر تهران واقع شده است. این کاخ در دوران قاجار به عنوان محل سکونت و حکومت پادشاهان قاجار مورد استفاده قرار می گرفته است. کاخ گلستان شامل تالارها کاخ ها باغ ها و بناهای دیگر است که هر کدام دارای تزئینات و معماری خاص خود هستند. کاخ گلستان در سال 2013 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

شهر سوخته

شهر سوخته محوطه ای باستانی است که در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این شهر در دوران باستان یکی از مراکز تمدن در منطقه بوده است. شهر سوخته شامل بقایای خانه ها کارگاه ها گورستان ها و بناهای دیگر است که نشان دهنده زندگی و فرهنگ مردم این شهر در دوران باستان است. شهر سوخته در سال 2014 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

روستای میمند

روستای میمند روستایی صخره ای است که در استان کرمان واقع شده است. خانه های این روستا در دل صخره ها کنده شده اند و نمونه ای منحصر به فرد از معماری سنتی ایرانی هستند. روستای میمند در سال 2015 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

محوطه باستانی شوش

محوطه باستانی شوش مجموعه ای از تپه های باستانی است که در شهر شوش در استان خوزستان واقع شده اند. این محوطه شامل بقایای شهر شوش یکی از قدیمی ترین شهرهای جهان است. محوطه باستانی شوش در سال 2015 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مجموعه قنات های ایرانی

مجموعه قنات های ایرانی شامل 11 قنات است که در مناطق مختلف ایران واقع شده اند. قنات ها سیستم های آبرسانی زیرزمینی هستند که در دوران باستان برای انتقال آب از مناطق مرتفع به مناطق کم ارتفاع مورد استفاده قرار می گرفته اند. مجموعه قنات های ایرانی در سال 2016 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

شهر تاریخی یزد

شهر تاریخی یزد یکی از قدیمی ترین شهرهای جهان است که در استان یزد واقع شده است. این شهر دارای بافت تاریخی منحصر به فردی است که شامل خانه های خشتی بادگیرها کوچه های باریک و بناهای دیگر است. شهر تاریخی یزد در سال 2017 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

چشم انداز باستان شناسی ساسانی استان فارس

چشم انداز باستان شناسی ساسانی استان فارس شامل مجموعه ای از آثار باستانی است که در استان فارس واقع شده اند. این آثار شامل شهرهای باستانی کاخ ها قلعه ها و بناهای دیگر است که در دوران ساسانیان ساخته شده اند. چشم انداز باستان شناسی ساسانی استان فارس در سال 2018 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

راه آهن سراسری ایران

راه آهن سراسری ایران خط آهنی است که از شمال به جنوب ایران کشیده شده است. این خط آهن در دوران پهلوی اول ساخته شده و نقش مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایران داشته است. راه آهن سراسری ایران در سال 2021 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

منظر فرهنگی اورامانات

منظر فرهنگی اورامانات منطقه ای کوهستانی است که در استان های کردستان و کرمانشاه واقع شده است. این منطقه دارای فرهنگ و سنت های خاص خود است که شامل معماری پلکانی زبان هورامی موسیقی و رقص های محلی است. منظر فرهنگی اورامانات در سال 2021 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مجموعه کاروانسراهای ایرانی

مجموعه کاروانسراهای ایرانی شامل 54 کاروانسرا است که در مناطق مختلف ایران واقع شده اند. کاروانسراها بناهایی هستند که در گذشته برای استراحت و اقامت مسافران و کاروان ها مورد استفاده قرار می گرفته اند. مجموعه کاروانسراهای ایرانی در سال 2023 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

هگمتانه و مرکز تاریخی همدان

هگمتانه پایتخت باستانی مادها و یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران در استان همدان واقع شده است. این شهر تاریخی به عنوان مرکز فرهنگی و سیاسی مادها در هزاره اول قبل از میلاد شناخته می شود و آثار باستانی آن شامل دیوارهای سنگی کاخ ها و معابد است. هگمتانه به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی که دارد در سال 2024 به عنوان یکی از آثار ثبت شده ایران در یونسکو قرار گرفت. مرکز تاریخی همدان نیز شامل جاذبه های متعددی است که تاریخ غنی این منطقه را نشان می دهد. ازجمله این جاذبه ها می توان به گنج نامه آرامگاه بوعلی سینا و مسجد جامع همدان اشاره کرد. این مکان ها نه تنها نمادهای معماری ایرانی هستند بلکه به عنوان مراکز علمی و فرهنگی در طول تاریخ شناخته می شوند.

فهرست آزمایشی ایران در یونسکو

علاوه بر آثار ثبت شده ایران فهرستی از آثار خود را نیز به عنوان فهرست آزمایشی (Tentative List) به یونسکو ارائه کرده است. این فهرست شامل آثاری است که ایران قصد دارد در آینده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو پیشنهاد دهد. قرار گرفتن در این فهرست به معنای آغاز فرآیند بررسی و ارزیابی اثر توسط یونسکو است.

میراث جهانی یونسکو چیست؟

میراث جهانی یونسکو به مجموعه آثار تاریخی فرهنگی و طبیعی اطلاق می شود که از نظر سازمان یونسکو دارای ارزش جهانی بوده و نیازمند حفاظت هستند.

معیارهای ثبت یک اثر در یونسکو چیست؟

یک اثر برای ثبت در یونسکو باید دارای ارزش جهانی برجسته بوده و حداقل یکی از ده معیار تعیین شده توسط این سازمان را دارا باشد.

ایران چند اثر ثبت شده در یونسکو دارد؟

تا سال 2024 ایران دارای 28 اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است که شامل 26 اثر فرهنگی و 2 اثر طبیعی می شود.

اولین اثر ایرانی ثبت شده در یونسکو کدام است؟

نیایشگاه باستانی چغازنبیل واقع در استان خوزستان اولین اثر ایرانی بود که در سال 1979 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

آخرین اثر ایرانی ثبت شده در یونسکو کدام است؟

هگمتانه و مرکز تاریخی همدان آخرین اثر ایرانی است که در سال 2024 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.